LAPIDARIUM RZEŹBY NAGROBNEJ WE WSCHOWIE
Lapidarium Rzeźby Nagrobnej, które obejmuje dawne wschowskie cmentarze znajduje się w północnej części miasta, pomiędzy ulicami: Spokojną, Solną i Polną. Historyczne nekropolie otoczone są wspólnym ceglanym murem z trzema bramami i dwoma furtkami. Główne wejście do Lapidarium znajduje się od strony ul. Spokojnej.
Historia
Kompleks Lapidarium tworzą dwa historyczne cmentarze, należące do luterańskiej parafii Żłóbka Chrystusa i rzymskokatolickiej wspólnoty przy kościele farnym.
Luterański cmentarz został złożony w 1609 roku na polu przekazanym przez mieszczanina Petra Scholtza. Teren ten sąsiadował ówcześnie z miejskim folwarkiem. Pierwszy pogrzeb na wschowskiej „Bożej Roli”, a zarazem poświecenie tego miejsca, odbyły się w niedzielę Quinquagesimae (Pięćdziesiątnica), czyli 1 marca 1609 roku. Pierwszym pochowanym zmarłym był burmistrz Stephen Cortschak (Stefan Korczak). W 1630 roku cmentarz został poszerzony w kierunku zachodnim od pierwszego muru cmentarnego. W XIX wieku powiększono cmentarz jeszcze raz. W 1805 roku parafia katolicka otrzymała zgodę na założenie cmentarza na zachód od luterańskiej nekropolii. Katolicy zbudowali w 1819 roku na swoim cmentarzu dom przedpogrzebowy. Funkcjonowanie nekropoli przerwało zakończenie II wojny światowej i związane z nim przymusowe przesiedlenia ludności.
W marcu 1965 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Zielonej Górze podjął decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków kaplicy cmentarnej położonej w części katolickiej, a w styczniu 1972 roku 142 płyt epitafijnych i wolnostojących nagrobków z XVII-XIX wieku, znajdujących się w najstarszej części luterańskiej nekropoli. W 1973 roku Prezydium Powiatowej Rady Narodowej we Wschowie zdecydowało o rozpoczęciu prac porządkowych, a Ministerstwo Kultury i Sztuki wyznaczyło kompleks wschowskich cmentarzy na lapidarium cmentarne. W latach 1978-1981 prowadzono pod nadzorem Andrzeja Mariusza Wieczorkowskiego prace porządkowe i wstępne prace konserwatorsko-adaptacyjne, których celem było utworzenie otwartego muzeum rzeźby i architektury nagrobnej. Dnia 26 X 1982 roku, uchwałą Rady Narodowej Miasta i Gminy Wschowa, przekazano Muzeum Ziemi Wschowskiej w użytkowanie i nadzór teren Lapidarium Rzeźby Nagrobnej. 17 III 2006 roku Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków wydał decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków całego terenu cmentarzy, a 14 II 2008 roku o wpisaniu czterech kaplic grobowych z XVIII i XIX wieku.
Od października 2003 do marca 2006 roku w Lapidarium prowadzone były badania Pracowni Epigraficznej Uniwersytetu Zielonogórskiego. Wyniki pracy zostały opublikowane w 2006 roku. W czerwcu 2011 roku odbyły się na terenie dawnego cmentarza ewangelickiego we Wschowie ćwiczenia uczestników VIII Polsko-Niemieckiego Seminarium Wrocław-Halle pn. „Leszno i Wschowa. Dwa centra międzywyznaniowego dialogu na zachodnich rubieżach dawnej Polski”. Pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Harasimowicza (Wrocław), prof. dr. hab. Udo Stratera (Halle) oraz prof. dr. Veroniki Albrecht-Birkner (Siegen) studenci historii sztuki z Uniwersytetu Wrocławskiego wraz z studentami teologii z Uniwersytetu im. Martina Lutra w Halle i Wittenberdze, a także z Uniwersytetu w Siegen (Zespół Przedmiotowy i Teologia Ewangelicka Historia Kościoła i Teologii) przez pięć dni poznawali m.in. historię wschowskich rodów i pamiątki związane z rodzinami Teschnerów, Lamprechtów, Herbergerów.
W 2011 roku umieszczono tabliczki z informacjami dotyczącymi roślinności i jej symboliki. Aneta Czarny z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu dokonała inwentaryzacji roślin naczyniowych i napisała przewodnik po świecie roślin wschowskich cmentarzy.
Charakterystyka
Zespół cmentarzy o nieregularnym kształcie zbliżonym do trapezu o powierzchni około 3 hektarów. Otoczony jest ceglanym murem, z trzema bramami i dwoma furtkami. Na wprost wejścia od strony ul. Spokojnej znajduje się dawny katolicki dom przedpogrzebowy. Lapidarium obiega aleja drzew przecięta trzema alejami w poprzek. Centralna część grzebalna przez wieki porosła roślinnością, a przy murze – począwszy od połowy XVII wieku – budowano kaplice grobowe z kryptami. W ten sposób powstało wyjątkowe połączenie architektury i zieleni przyciągające skojarzenia z włoskim założeniem Campo Santo. Ta forma miejskiej nekropolii nawiązywała do cmentarza założonego w Halle w XVI wieku, który stał się najpopularniejszym przykładem realizacji „Bożej Roli” (niem. Gottesacker) w Środkowej Europie. W najstarszej części luterańskiego cmentarza znajdują się pomniki w formie prostokątnych płyt wykonanych z piaskowca, upamiętniające znamienite wschowskie rodziny: Herbergerów, Deutschlenderów, Lauterbachów, Lamprechtów, Vechnerów, Chwałkowskich, Grosmannów,Eichlerów, Teschnerów i wiele innych. Inskrypcje w języku niemieckim i łacińskim przekazują nam informacje o życiu zmarłych, ich ewangelickim wyznaniu wiary. W centrum cmentarza luterańskiego z 1609 roku znajduje się tzw. Domek Pastorów, obok której rośnie lipa, zwana Lipą Herbergera. Związana z nią legenda mówi, iż posadzono ją do góry korzeniami na mogile wybitnego teologa, pastora Valeriusa Herbergera (1562-1627). Na murach i kaplicach umieszczonych jest około 200 XVII- i XVIII-wiecznych płyt epitafijnych. Wśród nich znajdują się pomniki upamiętniające medyka królewskiego Matthaeusa Vechnera ( ), kompozytora i pastora Melchiora Teschnera ( ), pastora Samuela Friedricha Lauterbacha (1662-1728), burmisrza Mikołaja Chwałkowskiego herbu Odrowąż ( ) i wielu innych wschowian. Lapidarium Rzeźby Nagrobnej stanowi otwartą ekspozycję stałą, obejmującą, obok zespołu nagrobków i kaplic z XVII-XX wieku, także starodrzew i bogatą szatę roślin naczyniowych. Tu znajdują się fragmenty zespołu płyt nagrobnych z luterańskiego cmentarza w Szlichtyngowej, pojedyncze płyty z wiejskich ewangelickich cmentarzy z Osowej Sieni (m.in. Kalau von Hoffe) czy z Wygnańczyc (rodu Sehr-Thoss). Osobną grupą są ocalałe relikty macew z wschowskiego kirkutu.
Obecny stan
Lapidarium Rzeźby Nagrobnej jest administrowane przez Muzeum Ziemi Wschowskiej, które utrzymuje go w porządku. Właścicielem zabytku jest Gmina Wschowa.
Bibliografia
Bek-Koreń Aleksandra, Lipińska Aleksandra, Cursu completo. Nagrobki i epitafia śląskich uchodźców religijnych na wybranych przykładach we Wschowie i Lesznie, [w:] Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, s. 209–224
Corpus inscriptionum Poloniae, t. 10: Inskrypcje województwa lubuskiego, red. Joachim Zderenka, z. 2: Powiat wschowski, oprac. Adam Górski, Paweł Karp, Toruń 2006
Chwistek Marek, Cmentarz protestancki we Wschowie, „Ochrona Zabytków” 52/3 (206), 1999, s. 296–303
Chwistek Marek, Kamienna kronika we Wschowie, [w:] Wokół niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych, red. Zbigniew Mazur, Poznań 1997, s. 89–116
Czarna Aneta, Kulturowe rośliny naczyniowe Staromiejskiego Cmentarza Ewangelickiego we Wschowie, Wschowa 2011
Czarna Aneta, Flora naczyniowa starych cmentarzy ziemi wschowskiej, [w:] Kultura funeralna ziemi wschowskiej, red. Paweł Klint, Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa 2010, s. 225–246
Czarna Aneta, Antkowiak Wojciech., Vascular plants in the former old Town Evangelical Cemetery in Wschowa (Wielkopolska), „Botanika-Steciana” 2008, 12, s. 71-78
Górski Adam, Śmiertelność dzieci średnich i wyższych warstw społecznych w świetle inskrypcji nagrobnych i księgi zgonów miasta Wschowa, [w:] Scriptura, diploma, sigillum. Prace ofiarowane Profesorowi Kazimierzowi Bobowskiemu, red. nauk. Joachimn Zdrenka, Joanna Karczewska, Zielona Góra 2009, s. 381–393
Górski Adam, Lapidaria lubuskie jako forma dokumentacji dziejów regionu, „Rocznik Lubuski” 31, 2005, s. 245–249
Kohte Julius, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz Posen, Bd. 3, Berlin 1896, s. 188n
Kubistal Irena, Zabawa Barbara, Mecenat artystyczny mieszczaństwa Wschowy w XVI-XVIII w., [w:] Sztuka miasta i mieszczaństwa XV-XVIII wieku w Europie Środkowej, red. Jan Harasimowicz, Warszawa 1990, s. 400
Kufel Robert Romuel, Cmentarze wyznaniowe w granicach województwa lubuskiego, t. 9: Powiat wschowski. Miasto i gmina Wschowa, Zielona Góra 2019, s. 116
Małkus Marta, „Mori debui ut viverem…” Teologiczna i symboliczna wymowa pamiątek po śmierci dzieci w kręgu ewangelickiej wiary. Wybrane przykłady z ziemi wschowskiej i pogranicza wielkopolsko-śląskiego, [w:] Dziecko na ziemi wschowskiej i pograniczu wielkopolsko-śląskim, red. Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa-Leszno 2021, s. 285-314
Małkus Marta, Dla mnie bowiem żyć – to Chrystus, a umrzeć – to zysk… Staromiejski Cmentarz Ewangelicki we Wschowie jako manifest wyznania wiary, [w:] 500-lecie reformacji. Historia i perspektywy, red. Krystyna Krawiec-Złotkowska i Pola Pauba, Słupsk 2017, s. 33–44
Małkus Marta, Archiatrius Regiiius et in Patria Physicius Ordynariius D. Mattheus Vechnerus Fr. Postać sławnego medyka wschowskiego, [w:] Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. Paweł Klint, Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa-Leszno 2009, s. 275–291
Małkus Marta, „Jej kształtne ciało było muszlą, w której piękna dusza mieszkała jako perła”. Motyw muszli i perły na płycie nagrobnej Margarethy Laamprecht (zm. 1709) na wschowskim cmentarzu ewangelickim, [w:] Kultura funeralna ziemi wschowskiej, red. Paweł Klint, Marta Małkus i Kamila Szymańska, Wschowa 2010, s. 137–155
Małkus Marta, Vanitas! Vanitatum et omnia vanitas! Pamiątki po przyjaciołach i rodzinie Andreasa Gryphiusa (1616-1664) na Staromiejskim Cmentarzu Ewangelickim we Wschowie, [w:] Andreas Gryphius na ziemi wschowskiej i pograniczu wielkopolsko-śląskim. Inspiracje-związki-konsekwencje, red. Marta Małkus i Kamila Szymańska, Wschowa-Leszno 2019, s. 105–132
Małkus Marta, Staromiejski cmentarz ewangelicki we Wschowie – miejsce harmonii kultury i natury, [w:] „Ziemia skrywa kości”. Zapomniane krajobrazy pamięci – cmentarze protestanckie w Wielkopolsce po 1945 roku, red. Jan Kołacki i Irena Skórzyńska, Poznań 2017, s. 345–356
Michalska Anna, Leszno i Wschowa – Dwa centra międzywyznaniowego dialogu na zachodnich rubieżach dawnej Polski. VIII Polsko-Niemieckiego Seminarium Wrocław-Halle, „Quart” 2011, nr 4, s. 92–97.
Pawelec Mariusz, Antyczne pasje wschowskiego pastora. Johann Lehmann Mlodszy (1640-1701), [w:] Kościół imienia Żłobka Chrystusa (Kripplein Christi) we Wschowie na tle procesu konfesjonalizacji w krajach Europy Środkowej, red. Paweł Klint, Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa 2012, s. 345–356
Proszyk Jacek, Biblijna symbolika eschatologiczna na XVII i XVIII-wiecznych nagrobkach z cmentarza ewangelickiego we Wschowie, [w:] Doskonałość, zbawienie, rodzina. Z badań nad protestantyzmem, Kraków 2005, s. 207–226
Rembas Michał, Nekropolie. Zabytkowe cmentarze wielokulturowej Polski, Warszawa 2012, s. 64–65
Wieczorkowski Andrzej Mariusz, Boża Rola. Staromiejski Cmentarz Ewangelicki we Wschowie w latach 1609-1630, [w:] Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. Paweł Klint, Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa-Leszno 2009, s. 226–262
Wieczorkowski Andrzej Mariusz, Zbór i cmentarz ewangelicki we Wschowie – powrót w kulturową przestrzeń miasta, [w:] Kościół imienia Żłóbka Chrystusa (Kripplein Christi) we Wschowie na tle procesów konfesjonalizacji w krajach Europy Środkowej, red. Paweł Klint, Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa 2012, s. 259–275
Wieczorkowski Andrzej Mariusz, Mikołaj Chwałkowski ze Wschowy – prawnik, dziejopis i dyplomata z XVII wieku [w:] Andreas Gryphius na ziemi wschowskiej i pograniczu wielkopolsko-śląskim. Inspiracje-związki-konsekwencje, red. Marta Małkus i Kamila Szymańska, Wschowa-Leszno 2019, s. 133–155
Schober Ursula, Kunstgeschichtliche und kulturgeschichtliche Studien auf dem Altstadtischen Friedhof zu Fraustadt, [w:] Aus der Heimat. Zwei Abhandlungen von Studienart Dr. Schober und sechs heimatkundliche Jahrarbeiten der Primanter mit einer Einleitung des Studiendirektors Dr. Beckmann, Fraustadt 1928, s. 64
Sobańska Emilia, Sarkofag Dorothei Kaldenbach z Lapidarium Rzeźby Nagrobnej we Wschowie – analiza ikonograficzna i porównawcza dzieła, [w:] Andreas Gryphius na ziemi wschowskiej i pograniczu wielkopolsko-śląskim. Inspiracje-związki-konsekwencje, red. Marta Małkus i Kamila Szymańska, Wschowa-Leszno 2019, s. 247–278
Szymańska Kamila, Tobias Bockelmann (1680-1718). W blasku kościoła Żłóbka Chrystusa we Wschowie, [w:] Kościół imienia Żłóbka Chrystusa (Kripplein Christi) we Wschowie na tle procesów konfesjonalizacji w krajach Europy Środkowej, red. Paweł Klint, Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa 2012, s. 357–373
Internet:
http://www.wschowskielapidarium.interbit.pl/
Film w reż. Tomasza Wojnarowskiego https://www.facebook.com/watch/?v=677656945993649
