Cmentarz katolicki
Położenie
Cmentarz został założony za dawnymi wałami miejskimi, po południowo-wschodniej stronie miasta, na Przedmieściu Rydzyńskim. Rozciągał się od skrzyżowania obecnych ulic: alei Jana Pawła II i ks. Teodora Korcza aż po Szkołę Podstawową nr 7 przy alejach Jana Pawła II.
Historia
Nekropolię założono w 1809 roku na terenie podarowanym przez księcia Antoniego Pawła Sułkowskiego. Wcześniej katolików chowano na przykościelnym cmentarzu położonym wokół kościoła św. Mikołaja. Od początku XVII wieku istniał także cmentarz katolicki położony wokół nieistniejącego od pożaru miasta w 1707 roku kościoła św. Ducha i św. Barbary przy obecnej ul. Bolesława Chrobrego. Pochówki odbywały się tam na pewno do 1784 roku. Na cmentarzu za wałami miejskimi postawiono w 1847 roku kostnicę a następnie szopę na narzędzia oraz kaplicę. W czasie I wojny światowej wydzielono na cmentarzu kwaterę wojskową. Ponieważ na cmentarzu brakowało już miejsca, w 1928 założono nowy cmentarz katolicki przy ul. Kąkolewskiej. Ostatni pochówek na starym cmentarzu miał miejsce w 1957 roku. 17 marca 1971 Rada Miejska Leszna zadecydowała o likwidacji nekropolii. Dokonano tego w 1972 roku. Większość nagrobków zniszczono. Nieliczne przeniesiono na cmentarz przy ul. Kąkolewskiej. Z cmentarza pozostało tylko założenie zieleni.
Charakterystyka
Cmentarz miał kształt trapezu, o powierzchni 1,32 ha. Otoczony był murem. Wzdłuż obecnych alei Jana Pawła II, przy murze, znajdowały się kaplice grobowe. Na cmentarzu stał wysoki, drewniany krzyż z figurą Chrystusa wyrzeźbiony w 1938 roku przez Aleksandra Iwonina.
Na cmentarzu znajdowały się groby zasłużonych dla Leszna obywateli: m.in. Jana Poplińskiego (1796–1839), nauczyciela leszczyńskiego gimnazjum, autora podręczników szkolnych, współzałożyciela „Przyjaciela Ludu”, Adama Karwowskiego (1812–1886), nauczyciela w tej samej szkole, Bronisława Świderskiego (1873–1941), lekarza i społecznika. W kwaterze wojskowej pochowano m.in. kapelmistrza 17 Pułku Ułanów, porucznika Mariana Dzidka (1891–1938). Ich mogiły zostały w 1972 roku przeniesione na cmentarz przy ul. Kąkolewskiej.
Obecny stan
Obecnie w części cmentarza znajduje się park, w którym umieszczono głaz upamiętniający pochowanych na cmentarzu. Przez północny kraniec nekropolii biegną aleje Jana Pawła II. Kilka fragmentów nagrobków z dawnego cmentarza katolickiego znajduje się w lapidarium przy kościele św. Krzyża na pl. Jana Metziga.
Bibliografia
Gniazdowska Małgorzata, Historie zapisane w kamieniach. Przewodnik po lapidarium przy kościele św. Krzyża w Lesznie, Leszno 2021
Halec Janina Małgorzata, Stary cmentarz katolicki, [w:] Leszczyńskie cmentarze, Leszno 2010, s. 199–205
Urbaniak Miron, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 1832–1914, Leszno 2009, s. 288–289
Cmentarz ewangelicko-augsburski
Położenie
Cmentarz zajmował teren wokół kościoła św. Krzyża przy dawnym Rynku Kościelnym (obecny pl. Jana Metziga) a od XVIII wieku rozciągał się za wałami miejskimi przy południowo-zachodnim krańcu miasta. Obszar dawnego cmentarza to dzisiejszy ciąg alei Jana Pawła II, park Johanna Heermanna, a w stronę zachodnią ul. Cypriana Kamila Norwida wytyczona już po likwidacji cmentarza.
Historia
Początki cmentarza ewangelicko-augsburskiego sięgają lat 30. XVII wieku, kiedy to Leszczyńscy wydali przywilej umożliwiający luteranom grzebanie swoich zmarłych wewnątrz i na zewnątrz kościoła. Pierwotnie teren cmentarza sięgał do budynku pastorówki, a z obecnego pl. Jana Metziga prowadziła ozdobna brama. W XVIII stuleciu cmentarz powiększono o obszar tuż za wałami miejskimi. Nekropolia poza miastem powstawała w dwóch etapach. Starszy, wytyczony w XVIII wieku, teren był otoczony murem z umocowanymi płytami nagrobnymi. Nowszy powstał w XIX stuleciu. W 1908 roku zbudowano nowy dom grabarza, a w 1913 roku powstała na cmentarzu kaplica na planie centralnym, nakryta namiotowym dachem. W 1945 roku Rada Miejska Leszna podjęła decyzję o likwidacji cmentarza i rozpoczęto prace rozbiórkowe. W 1951 roku rozebrano kaplicę pogrzebową. Ostatni budynek z założenia cmentarnego – dom grabarza – legł w gruzach podczas budowy wiaduktu im. Stefana „Grota” Roweckiego w latach 70. XX wieku. Teren pocmentarny zamieniono na Park Gwardii Ludowej, a od 2007 roku Park Johanna Heermanna.
Charakterystyka
Pierwotny cmentarz wokół kościoła miał kształt zbliżony do trapezu i otoczony był murem. Cmentarz za wałami miasta miał kształt prostokąta. W południowej, najdalszej części nekropolii utworzono podczas I wojny światowej kwaterę wojskową. Łączność między najstarszą a nowszymi częściami cmentarza zapewniała brama w murze południowym z ozdobną metalową bramą. W ogrodzenie otaczające plac przykościelny oraz XVIII-wieczną część cmentarza wmurowane były płaskorzeźbione płyty nagrobne. Upamiętniały one przede wszystkim przedstawicieli gospodarczej i kulturalnej elity parafii luterańskiej, która w tym czasie była najliczniejszą wspólnotą wyznaniową w mieście: duchownych, nauczycieli, kupców, sukienników, młynarzy. Wśród drzew stały nieliczne obeliski. Nowsze, XIX-wieczne mogiły często ograniczone były metalowymi, kutymi płotami. Na najnowszej części cmentarza aleja obsadzona krzewami wiodła do kaplicy zbudowanej w 1913 roku. Przy północno-zachodnim krańcu cmentarza znajdował się dom grabarza.
Obecny stan
Obecnie cmentarz nie istnieje. Teren za dawnymi wałami miejskimi częściowo został zamieniony na Park Johanna Heermanna, a częściowo zajmują go: aleje Jana Pawła II i ul. Cypriana Kamila Norwida. Obszar wokół kościoła zmniejszono: rozebrano bramę i mur od strony północnej i poprowadzono ciąg pieszy od pl. Jana Metziga do alei Zygmunta Krasińskiego. Na pozostałej części utworzono lapidarium rzeźby nagrobnej. Zgromadzono w nim około 200 nagrobków lub ich fragmentów ze zlikwidowanych cmentarzy: luterańskiego, kalwińskiego, katolickiego i żydowskiego. Większość XVII- i XVIII-wiecznych płyt trafiła do lapidarium w latach 50. XX wieku, zaś w 2019 roku znalazły się tam fragmenty płyt żydowskich i katolickich przekazane przez jeden z warsztatów kamieniarskich.
Bibliografia
Gniazdowska Małgorzata, Cmentarz luterańskiej parafii świętego Krzyża w Lesznie, [w:] Leszczyńskie cmentarze, Leszno 2010, s. 187–195
Gniazdowska Małgorzata, Historie zapisane w kamieniach. Przewodnik po lapidarium przy kościele św. Krzyża w Lesznie, Leszno 2021
Urbaniak Miron, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 1832–1914, Leszno 2009, s. 288–289
Voigt Paul, Alte Lissaer Grabdenkmäler, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für der Provinz Posen”, 1905, H. 20, s. 111-148
Cmentarz ewangelicko-reformowany
Położenie
Cmentarz usytuowano za dawnymi wałami miejskimi. Ograniczały go dzisiejsze ulice: od południa aleje Jana Pawła II, od północy ul. Bohaterów Westerplatte, od zachodu przedłużenie ul. Królowej Jadwigi, od wschodu cmentarz kończył się na wysokości ul. Jagiellońskiej.
Historia
Cmentarz powstał w pierwszej połowie XVII wieku. W 1652 roku Bogusław Leszczyński w przywileju dotyczącym budowy kościoła św. Jana zezwolił na powiększenie istniejącego cmentarza. W 1816 roku farbiarz Johann Konrad Lange ufundował kaplicę pogrzebową. W XIX stuleciu właściciel apteki Otto Handke, ufundował żelazną bramę z furtką. W okresie I wojny światowej wydzielono na cmentarzu kwaterę wojskową. Po 1929 roku grzebano na cmentarzu członków Kościoła polsko-katolickiego. W 1947 roku Rada Miejska w Lesznie podjęła decyzję o zamknięciu i likwidacji cmentarza. Prace rozbiórkowe trwały przez kilka najbliższych lat.
Charakterystyka
Cmentarz miał kształt zbliżony do prostokąta i osiągnął powierzchnię 30 arów. Otoczony był murem o różnej wysokości. Starszy fragment o długości 144,5 sięgał 2,20 m, a młodszy o długości 354 m miał wysokość 2,40 m. W murze znajdowała się metalowa brama oraz furtka. W północno-zachodnim narożniku stała neogotycka kaplica cmentarna. Najstarsze płyty nagrobne wmontowane były w mur południowy, niektóre leżały na grobach. W pobliżu „drogi pogrzebowej” stały nagrobki w formie obelisków. Na cmentarzu pochowani zostali członkowie elity kulturalnej i naukowej Leszna jak np. pastor Jan Bythner (1602–1675) czy przyrodnik i lekarz Jan Jonston (1603–1675). Miejsce spoczynku znaleźli tu także przedstawiciele szlachty należącej do parafii reformowanej: Bronikowscy, Dziębowscy, Potworowscy Cmentarz został zlikwidowany po 1947 roku. Część najcenniejszych nagrobków jak np. kowala Nitscha czy rodzeństwa Lysenfartów przeniesiono do lapidarium przy kościele św. Krzyża.
Obecny stan
Obecnie większą część cmentarza zajmuje park im. Jana Jonstona. Krawędzie dawnej nekropolii sięgają skrzyżowania alei Jana Pawła II i ul. Jana Dąbrowskiego. W parku ustawiono – wykonany w 1975 roku – pomnik Jana Jonstona autorstwa Magdaleny Więcek-Wnukowej. W rok postawiono obelisk z piaskowca, nawiązujący swą formą do XVIII-wiecznych nagrobków, który upamiętnia wszystkich pochowanych na cmentarzu.
Bibliografia
Gniazdowska Małgorzata, Historie zapisane w kamieniach. Przewodnik po lapidarium przy kościele św. Krzyża w Lesznie, Leszno 2021
Halec Janina Małgorzata, Cmentarz parafii ewangelicko-reformowanej, [w:] Leszczyńskie cmentarze, Leszno 2010, s. 175–183
Urbaniak Miron, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 1832–1914, Leszno 2009, s. 288–289
Voigt Paul, Alte Lissaer Grabdenkmäler, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für der Provinz Posen”, 1905, H. 20, s. 111-148
CMENTARZ ŻYDOWSKI W LESZNIE
Położenie
Cmentarz usytuowany jest we wschodniej części miasta, przy Alejach Jana Pawła II i drodze krajowej nr 12 oraz przy ulicy Porucznika Leona Włodarczaka. Na zachód od cmentarza znajduje się Szkoła Podstawowa nr 7 i Środowiskowa Pływalnia Edukacyjna oraz teren dawnego cmentarza katolickiego.
Historia
Cmentarz został złożony w 1626 r. na terenie przekazanym przez ówczesnych właścicieli miasta, Rafała VII i Bogusława Leszczyńskich. W tym samym roku wzniesiono synagogę. W 1627 r. rada miejska zobowiązała gminę żydowską do ogrodzenia cmentarza i zbudowania na nim domu przedpogrzebowego. Opiekę nad cmentarzem sprawowało Towarzystwo Pogrzebowe (Chewra Kadisza). Najstarszy odnotowany w źródłach nagrobek upamiętniał zmarłą w 1667 r. Gittel, córkę asesora rabinackiego Natana. W 1833 r. cmentarz posiadał dwa budynki: kaplicę przedpogrzebową i dom oczyszczenia (bei tahara). W 1907 r. kaplicę przebudowano według projektu wrocławskich architektów Richarda i Paula Ehrlichów – autorów projektu przebudowy leszczyńskiej synagogi w 1905 r. Wzniesiono także nowy obiekt, tzw. dom grabarza. Ostatni pogrzeb miał miejsce w lipcu 1939 r. W pierwszych miesiącach II wojny światowej władze niemieckie zleciły zniszczenie kirkutu. Nagrobki wykorzystano jako materiał budowlany. Na terenie cmentarza założono skład drewna i tartak. W 1992 r. kaplicę przedpogrzebową, wcześniej wykorzystywaną jako galwanizernia, wpisano do rejestru zabytków.
Charakterystyka
Cmentarz miał pierwotnie kształt prostokąta o powierzchni około 2 ha i do 1928 r. – do momentu założenia nowego cmentarza katolickiego – był największym placem grzebalnym w mieście. Otoczony był ceglanym murem, do którego prowadziła kuta furta. Zachowany obecnie fragment cmentarza otacza metalowy parkan na ceglanej podmurówce. W wyznaczonych przez niego granicach znajduje się murowana kaplica przedpogrzebowa, a w sąsiedztwie dawny dom grabarza. Przed budynkiem kaplicy rośnie kasztanowiec, a wzdłuż ogrodzenia ozdobne krzewy i drzewa. Na cmentarzu brak śladów po miejscach pochówków. Zgromadzone w latach 90. XX w. fragmenty płyt nagrobnych złożone są na utwardzonym placu. Pochodzą z XVII-XX w. Upamiętniają przedstawicieli miejscowej gminy żydowskiej, jej duchownych, członków zarządu, kupców, rzemieślników i członków ich rodzin. Na wielu macewach umieszczono symboliczne przedstawienia odnoszące się do żydowskiej tradycji, biblijnych wierzeń, imion osób zmarłych, ich statusu społecznego, wykonywanego zawodu, pełnionej funkcji lub zasług położonych dla dobra lokalnej wspólnoty. Płyty nagrobne z drugiej połowy XIX i początku XX w. są często dwujęzyczne i posiadają hebrajsko-niemieckie inskrypcje. Wszystkie świadczą o wielowiekowej obecności Żydów w Lesznie, o bogactwie ich kultury i związkach łączących ją z kulturą europejską.
Obecny stan
Na terenie cmentarza stoją bloki wielorodzinne, wzniesione w latach 70. XX wieku. Na części terenu znajduje się także parking. Niewielki fragment cmentarz pozostaje pod opieką Miejskiej Biblioteki Publicznej w Lesznie, która użytkuje budynek dawnej kaplicy. W latach 1993-2004 w obiekcie mieścił się Dział Judaistyczny Muzeum Okręgowego w Lesznie. Organizowano w nim wystawy, koncerty, odczyty i spektakle poświęcone żydowskiej historii i kulturze. Od 2006 r. w kaplicy czynna jest Filia nr 2 Miejskiej Biblioteki Publicznej. W okresie działalności Działu Judaistycznego zgromadzono 352 macewy i fragmenty płyt nagrobnych pochodzących z dawnego żydowskiego cmentarza w Lesznie. Wszystkie zostały opracowane i posiadają karty naukowe. Do zespołu włączono również dwa fragmenty płyt z cmentarza żydowskiego w Rydzynie i 15 macew z cmentarza żydowskiego w Borku Wlkp.
Więcej na ten temat tutaj i tutaj (macewy)
Bibliografia
1. Publikacje prasowe (wybór):
Nowe miejsce dla biblioteki, „ABC” 2005, nr 95, s. 4
P. Beer, Das Lissaer Straßennetz und seine Namen, „Aus dem Posener Lande. Blätter für Heimatkunde” 1909, R. 4, s. 51-54, 74-76, 97-99, 118-120
D. Czwojdrak, Judaika w Lesznie, „Kronika Wielkopolski” 1993, nr 3, s. 106-109
D. Czwojdrak, Muzealne nagrobki, „Informator kulturalny i turystyczny południowo-zachodniej Wielkopolski, 1999, nr 1, s. 6-7
D. Czwojdrak, Pamiątki po Żydach, „Panorama Leszczyńska” 1992, nr 51, s. 8
S. Jędraś, Pamięci Żydów, „Panorama Leszczyńska” 1993, nr 17, s. 5
A. Neczyński, Miasto wielowiekowej tolerancji, „ABC” 2005, nr 4, s. 10
A. Podsiadły, Otwarto muzeum judaików, „Gazeta Poznańska” 1993, nr 90, s. 1
Z. Smoluchowski, Żywy nieboszczyk, „Panorama Leszczyńska” 1987, nr 4, s. 22
Ł. Zalesiński, Muzealna wyprowadzka, „Gazeta Poznańska” 2005, nr 10, s. 8
2. Opracowania
D. Czwojdrak, Z dziejów ludności żydowskiej w południowo-zachodniej Wielkopolsce, Grabonóg 2004
A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin-Bromberg 1904
L. Lewin, Geschichte der Juden in Lissa, Pinne 1904
M. Maćkowiak, Kirkut w Lesznie [w:] Leszczyńskie cmentarze, pod red. J.M. Halec, Leszno 2010, s. 161-171
F. Scherbel, Die Juden in Lissa, Berlin 1932
B. Świderski, Dzieje gminy żydowskiej w Lesznie, Leszno 1971-1974 (mps)
