Położenie
Cmentarz usytuowany jest w północnej części miasta na wzniesieniu otoczonym ceglanym murem przy drodze prowadzącej do Kościana u zbiegu ulic Władysława Reymonta i Kościańskiej. Po zachodniej stronie drogi znajduje się staw – według tradycji miejsce chrztu śmigielskich arian oraz nieistniejący cmentarz ariański.
Historia
Cmentarz złożony został w 2. połowie XVI wieku na polu sprzedanym luteranom przez Wacława Rozdrażowskiego. Około 1595 roku stanęła tu także pierwsza świątynia tego wyznania, która spłonęła w 1610 roku. Obecnie na terenie nekropolii znajduje się neogotycka kaplica z 1846 roku. Podczas epidemii 1709–1711 pochowano na cmentarzu około 1100 osób. W czasie II wojny światowej – 17 IX 1939 roku – na cmentarzu pochowano 77 żołnierzy niemieckich. Ostatnie pochówki miały miejsce w l. 50. XX wieku. Inwentaryzację przeprowadzono w 1966 roku (karty inwentaryzacyjne w liczbie 29 znajdują się w Delegaturze Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lesznie) i 2016 roku. Ostatni spis przeprowadzony został przez studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem dr. hab. Adama Górskiego i zaowocował publikacją. Wpisany do rejestru zabytków 23 VII 2003 roku (nr 138/Wlkp/A).
Charakterystyka
Cmentarz ma kształt trapezu o powierzchni około 1,3 ha, wymuszony ukształtowaniem terenu. Otoczony jest ceglanym murem, do którego prowadzi kuta furtka z XIX wieku. Na wprost znajduje się kaplica z 1846 roku, po prawej były dom grabarza. Za kaplicą na podwyższeniu (na północ) i po lewej (od zachodu) usytuowane są miejsca pochówków rozdzielone obsadzoną lipami aleją. Zabytkowe, najstarsze płyty, wmurowano w zachodni mur cmentarza, północną ścianę kaplicy oraz dom grabarza i na skarpie wiodącej na pole grzebalne. Tam znajdują się też nieliczne zachowane XIX- i XX-wieczne nagrobki. W północnej części nekropolii zachowane są resztki mauzoleum Caesarów – właścicieli pobliskiej Morownicy oraz płyty nagrobne.
Najstarsze nagrobki – 24 XVII- i XVIII-wieczne płyty i 1 uszkodzony obelisk – upamiętniają członków śmigielskich elit: członków rodzin duchownych, rzemieślników i urzędników miejskich. Kilka pomników – zwłaszcza dziecięce – wyróżniają się bogatym i interesującym programem ikonograficznym wskazującym nie tylko na treści religijne, ale także na status społeczny i rodzinną profesję. Są one dowodem kultury duchowej i materialnej ówczesnych mieszkańców Śmigla oraz ich związków z obszarem Śląska, z którego się w większości wywodzili. Pozostałe pochodzą z następnych stuleci: XIX i XX.
Obecny stan
Cmentarz jest pod opieką Urzędu Miejskiego Śmigla, który utrzymuje go w porządku. W roku 2016 zrewitalizowana została kaplica, która obecnie służy celom kulturalnym – odbywają się tu wystawy, koncerty i inne wydarzenia artystyczne. W 2021 roku naprawiony został mur z cennymi płytami nagrobnymi. Podczas prac inwentaryzacyjnych w 2016 roku wszystkie zachowane płyty i groby zostały oczyszczone.
Bibliografia
Cmentarny mur do odbudowy, „Witryna Śmigielska” 2018, nr 4–6, s. 3
Gottes Stimme überm Wartheland, „Schmiegeler Heimatbrief” 1941, 5, s. 33–40
Inskrypcje cmentarza ewangelickiego w Śmiglu, oprac. Adam Górski, Kraków 2018
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5: Województwo poznańskie, red. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, z. 10: Dawny powiat kościański, Warszawa 1980, s. 104–105
Matzel Oskar, Schmiegel. Geschichte einer deutsche Handwerkerstadt im Osten, Rotenburg 1975, s. 230–232
Szymańska Kamila, Książka jako jeden z przejawów odrębności kulturowej protestanckiego mieszczaństwa w południowo-zachodniej Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku, [w:] Kulturowa tożsamość książki, red. Anna Cisło, Agnieszka Łuszpak, Wrocław 2014, s. 215–225 (tu: 222–223)
Szymańska Kamila, Pod tym kamieniem śpi… Cmentarz ewangelicki w Śmiglu i pochowani na nim mieszczanie, „Kronika Wielkopolski” 2010, z. 1, s. 23–38
Szymańska Kamila, Stosunek do śmierci dziecka w kręgu elity miejskiej Śmigla w XVII i XVIII w. w świetle zachowanych płyt nagrobnych i literatury okolicznościowej, [w:] Kultura funeralna ziemi wschowskiej, red. Paweł Klint, Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa 2010, s. 13–31
Śliwiński Eugeniusz, Cmentarz ewangelicki w Śmiglu, „Kronika Wielkopolski” 2008, z. 1, s. 119–124
Zurawski H., Was geht auf dem Friedhof in Schmiegel vor?, „Schmiegeler Heimatbrief” 1943, 5, s. 76–77; 6, s. 88
Gorczyński Robert, Zapomniane cmentarze ewangelickie. Umierająca pamięć, „Gazeta Kościańska”, nr z 30.10.2002, s. 10
Jąder Tadeusz, Jaka przyszłość kaplicy?, „Gazeta Kościańska”, nr z 18 II 2004, s. 11
Muenzberg Anna, I weszła sztuka, „Gazeta Kościańska”, nr z 12 III 2008, s. 18
Bodzińska Karolina, 7 tynfów za kazanie, „Panorama Leszczyńska”, nr z 26 XI 2009, s. H. Danel, Zapomniana nekropolia, „Gazeta Kościańska” nr z 19 II 2014, s. 6
Danel Hanna, To jest po prostu dziedzictwo, „Gazeta Kościańska”, nr z 26 II 2014, s. 6–7
Danel Hanna, Historia zwykłych ludzi, „Gazeta Kościańska”, nr 40 z 28 IX 2016, s. 17 (inwentaryzacja cmentarza)
Danel Hanna, Kaplica w remoncie, „Gazeta Kościańska”, nr 39 z 21 IX 1916
