Płożenie
Lapidarium w Bytomiu Odrzańskim znajduje się na terenie miejscowego cmentarza komunalnego. Jest on położony w południowo-zachodniej części miasta przy ul. Cmentarnej.
Historia
- 5. Lapidarium w Bytomiu Odrzańskim, 2022. Fot. M. Małkus
Cmentarz prawdopodobnie został założony około połowy XVII wieku, choć teren ten stał się własnością parafii ewangelickiej już pod koniec XVII wieku. W 1735 roku wzniesiono bramę główną, natomiast mur otaczający cmentarz powstawał etapami. Po zamknięciu cmentarza katolickiego przy kościele pw. św. Hieronima po 1830 roku, cmentarz protestancki połączono z katolickim. Obie części nekropolii rozdzielała aleja obsadzona drzewami. W tym czasie uporządkowano pochówki i wyznaczono „plac dla ubogich” i „plac dla samobójców”. Po II wojnie światowej zachowano najstarsze nagrobki (pochodzące z okresu od 4 ćwierci XVII wieku do XIX wieku), młodsze sprzedano i rozpoczęto pochówki w zachodniej części cmentarza. Większość historycznych płyt nagrobnych znajdujących się na terenie cmentarza wpisano do rejestru zabytków w 1972 roku. Pomimo wpisu do rejestru zabytków stan płyt i muru przez długie lata był niezadawalający. W 2002 roku doszło do kradzieży rzeźbiarskich elementów dwóch płyt jak popiersia zmarłego, putta, figurę rycerza. W ostatnich latach podjęto prace konserwatorskie przy murze cmentarnym i poszczególnych płytach.
Charakterystyka
Cmentarz ma kształt nieregularnego wieloboku. Otoczony jest murem ceglanym, otynkowanym, który najdłuższy jest od strony północnej (130, 4 metrów) i południowej (121 metrów). Cała powierzchnia cmentarza wynosi prawie 1,2 hektara. Od ul. Cmentarnej prowadzi murowana brama z 1735 roku. Lapidarium tworzą płyty zgromadzone na murze. Na terenie nekropolii znajdują się trzy zabytkowe kaplice – mauzolea: pierwsza z początku XVIII wieku, druga z 1728 roku i trzecia z 1846 roku.
Zachowało się około 100 płyt pochodzących z okresu od XVII do XIX wieku. Znajdują się one w większości we wnękach muru obwodowego cmentarza. Pomimo zróżnicowania poziomu artystycznego można wyróżnić grupy pomników o podobnej formie, pochodzące z warsztatu jednego kamieniarza. Zauważa się analogie z płytami na cmentarzu św. Trójcy w Kożuchowie. Bytomski zespół płyt wyróżnia się bogatą ikonografią.
Stan obecny
Cmentarz jest pod opieką Zakładu Gospodarki Komunalnej w Bytomiu Odrzańskim. Właścicielem zabytku jest Gmina Bytom Odrzański.
Bibliografia (wybór):
Andrzejewski Tomasz, Sobkowicz Robert, Bytom Odrzański 1945-2005. Rys historyczny, Bytom Odrzański 2007
Buganik Katarzyna, Setka zabytkowych pomników, „Gość Niedzielny” nr 29/2015
Corpus Inscriptionum Poloniae, Inskrypcje województwa lubuskiego, red Joachim Zdrenka, t. 10: Powiat nowosolski, z. 4: Lapidarium w Bytomiu Odrzańskim i Kożuchowie, oprac. Adam Górski, Toruń 2009
Górski Adam, Lapidaria w Kożuchowie i Bytomiu Odrzańskim jako źródło do dziejów regionu, [w:] Zabytki Kożuchowa i okolicy. Ochrona i renowacja, red. Adam Górski, Kożuchów 2008
Górski Adam, Lapidaria lubuskie jako forma dokumentacji dziejów regionu, „Rocznik Lubuski”, 31/1, 2005, s. 248–249
Małkus Marta, „Mori debui ut viverem…” Teologiczna i symboliczna wymowa pamiątek po śmierci dzieci w kręgu ewangelickiej wiary. Wybrane przykłady z ziemi wschowskiej i pogranicza wielkopolsko-śląskiego, [w:] Dziecko na ziemi wschowskiej i pograniczu wielkopolsko-śląskim, red. Marta Małkus, Kamila Szymańska, Wschowa – Leszno 2021, s.Sobkowicz Ryszard, Wyposażenie heraldyczne i epigraficzne lapidarium w Bytomiu Odrzańskim, praca magisterska napisana w Instytucie Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego pod kierunkiem prof. Wojciecha Strzyżewskiego, Zielona Góra 2002 (maszynopis)
Sanocka Katarzyna, Symbolika chrześcijańska na XVII i XVIII-wiecznych płytach nagrobnych i epitafijnych z lapidarium w Bytomiu Odrzańskim, praca magisterska napisana w Instytucie Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego pod kierunkiem prof. Wojciecha Strzyżewskiego, Zielona Góra 2004 (maszynopis)
Domagalska Kamila, Bytom Odrzański – lapidarium, wpis na stronie Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków: https://www.lwkz.pl/monument/show/id/898
